Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ (EDUCATION AS A MECHANISM FOR THE REPRODUCTION OF SOCIAL CONTRIBUTIONS)

Η ανακάλυψη της γραφής αποτέλεσε μια ανθρώπινη κατάκτηση χιλιετίες πριν. Παρόλο όμως που η κατάκτηση του μηχανισμού της γραφής και της ανάγνωσης γραπτών κειμένων ήταν προϊόν μιας καθολικής ανθρώπινης προσπάθειας, εν τούτοις, με το πέρασμα του χρόνου και με την εμφάνιση της ταξικής κοινωνίας και του κράτους, έγινε όπλο στα χέρια των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Οι δούλοι στις αρχαίες ελληνικές και ασιατικές κοινωνίες, οι δουλοπάροικοι της φεουδαρχίας ήταν αποκλεισμένοι από τη γνώση του μηχανισμού της γραφής. Οι εξαιρέσεις απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα σε μιαν ανθρώπινη κοινωνία όπου η γραφή σηματοδότησε το πέρασμα του ανθρώπου στον πολιτισμό. Η ανάγκη για την καθολική γνώση του μηχανισμού της γραφής και της ανάγνωσης κατέστη αναγκαία, μόνο στα πλαίσια της ανέλιξης των καπιταλιστικών κοινωνιών, ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών διεργασιών και συνδέεται άμεσα με την βιομηχανική επανάσταση και την καθιέρωση της δημόσιας εκπαίδευσης ως συγκροτημένου κοινωνικού θεσμού. 1.Το φαινόμενο της γραφής και της ανάγνωσης στις αρχαϊκές κοινωνίες (The phenomenon of writing and reading in archaic societies) Η γραφή είναι μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις του ανθρώπου και ιστορικά εξυπηρέτησε την ανάγκη για την επικοινωνία των ανθρώπων και τη μετάδοση της συστηματοποιημένης και κωδικοποιημένης γνώσης στις μεταγενέστερες γενεές. Ανακαλύφθηκε χιλιετίες πριν και εκφράζει τη χρησιμοποίηση εικόνων, συμβόλων, σημείων ή γραμμάτων στη λεκτική μετάβαση της ανθρώπινης σκέψης. Με τη γενίκευση της γραφής και την ανάπτυξη των γραφικών συστημάτων, η ερμηνεία του ιστορικού γεγονότος δεν στηρίζεται πλέον μόνο στην προφορική παράδοση (μύθοι, παραδόσεις, τραγούδια) και τα άφωνα μνημεία (νομίσματα, όπλα, εργαλεία, τάφοι, ναοί κλπ.). Υπολογίζεται πως η ηλικία του παλαιότερου γραπτού είναι 6 χιλιάδων χρόνων. Η γραφή τίθεται ως βάση διάκρισης από τη στιγμή που εμφανίζεται ο άνθρωπος στη γη μέχρι τη γενίκευση της γεωργικής επανάστασης, ανάμεσα δηλαδή στην περίοδο της προϊστορίας (1.000.000- 2.600 π. Χ.) και της πρωτοϊστορίας (2.600-1.100 π.Χ.) με την ιστορία (1.100 έως σήμερα). Τούτο βέβαια είναι ευεξήγητο γιατί η γραφή είναι δημιούργημα των λαών εκείνων που ανέπτυξαν σπουδαίο πολιτισμό. Οι Σουμερο- Βαβυλώνιοι χρησιμοποίησαν τη σφηνοειδή γραφή, οι Αιγύπτιοι την ιερογλυφική, οι Έλληνες τη γραμμική Α και τη γραμμική Β, ενώ αργότερα παρέλαβαν από τους Φοίνικες το αλφάβητο με τα «φοινικήια γράμματα». Η ίδια η γραφή και η κοινωνική της χρήση επηρέασε σε πολύ σημαντικό βαθμό της εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού σε σημείο που να μας επιτρέπει να ταξινομήσουμε και να διακρίνουμε τους πολιτισμούς του ανθρώπου ανάμεσα σε προφορικούς και σε γραπτούς. Πώς όμως έγινε κατορθωτό στον άνθρωπο να «ανακαλύψει» τη γραφή; Όλη η περίοδος της προϊστορίας είναι άμεσα συνυφασμένη με την πορεία εξανθρώπισης του πιθήκου και της προσπάθειας του ανθρώπου να καθυποτάξει τη φύση. Το μόνο ίσως κοινό στοιχείο που υπήρχε εξαρχής ανάμεσα στους ανθρώπους είναι η ενότητα. Η ανθρώπινη ομάδα πρέπει να αποσπάσει από τη φύση τα μέσα για την επιβίωσή της και να προστατευθεί από τους κινδύνους που την απειλούν. Αυτό το κατορθώνει με τη συλλογική δράση και το συλλογικό αγώνα κι εκφράζονται έτσι τα πρώτα δείγματα ορισμένων ανθρώπινων χαρακτηριστικών: της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας. Το πέρασμα από την εποχή του ανθρώπου τροφοσυλλέκτη στον κυνηγό και αργότερα στο νομάδα και το γεωργό, ήταν μια πολύ επώδυνη περίοδος για την επικράτηση του ανθρώπινου είδους. Η μετάβαση από το άμεσο και σύμφυτο δέσιμο των ανθρώπων στην ομάδα, ξεπηδάει αυθόρμητα από το γεγονός της συμβίωσης σε μία καθαυτό συνείδηση αλληλεγγύης και η χρήση της ομιλίας γίνεται το ενοποιητικό στοιχείο μέσα σ’ αυτή, ενώ έχει ήδη επιτευχθεί από την εποχή της βαρβαρότητας και στα πλαίσια της πρωτόγονης κοινοκτημοσύνης, ο πρώτος καταμερισμός ανάμεσα στα φύλα. Ο άνθρωπος μεταφέρει στο περιβάλλον τής αδιάκοπης αναμέτρησής του με τις δυνάμεις της φύσης τις δικές του ιδιότητες, «την άλογη ψυχοδοσία του, τον ανιμισμό» και δημιουργεί μια πρωτόλεια θεολογική ερμηνεία και σκέψη, το φετιχισμό. Ο άνθρωπος ήθελε να επικοινωνήσει από τότε που κάθισε απέναντι από τον συγκυνηγό του και επιχείρησε να μοιράσει μ’ αυτόν το φρεσκοχτυπημένο θήραμα. Αυτήν την επιθυμία την έκανε γλώσσα και αργότερα τη γλώσσα αυτή την έκανε γραφή. Και φυσικά όχι με τη σημερινή έννοια του όρου, μια σχολαστική διαδικασία με οξείες και κόμματα, με τελείες και θαυμαστικά. Μια γραφή με αίμα και ιδρώτα, πολύ αγωνία και ασίγαστη επιθυμία να επικοινωνήσει με το συνάνθρωπό του. Η γραφή λοιπόν είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο άνθρωπος έχει πλέον ξεπεράσει το επίπεδο του ανθρωποειδούς ζωικού είδους, και χωρίς να απαλλάσσεται από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, είναι σε θέση να πειθαρχήσει την άμεσή του ανάγκη για καλύτερο αποτέλεσμα στο μέλλον, να δαμάσει και να καθυποτάξει τις ενστικτώδικες παρορμήσεις της στιγμής και την αμεσότητα της επιδίωξης. Στη βάση αυτή αρχίζει μια εξελικτική πορεία συγκρότησης και ανέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας που στηρίζεται στη διαλεκτική σύνδεση της εργασίας του ανθρώπου και της ομιλίας. Η εργασία μπορεί να είναι ο πρώτος και βασικός όρος κάθε ανθρώπινης ζωής, δεν είναι όμως μια ανακάλυψη του ανθρώπου εξαρχής δεδομένη που θα εκδηλωνόταν έτσι κι αλλιώς. Η εργασία είναι η βασική κοινωνική σχέση που αναπτύσσεται και συνδέει τον άνθρωπο με την υπόλοιπη φύση και το συνάνθρωπό του. Ο άνθρωπος μεταβάλλοντας τη φύση μεταβάλλεται και ο ίδιος και η εργασία είναι εξουσία πάνω σε άτομα και όσο υπάρχει πρέπει να υπάρχει και ατομική ιδιοκτησία. Οι πρόγονοι του Homo Sapiens, του «έμφρονος ανθρώπου», στα πλαίσια της φυσικής ζωής είχαν εκφραστεί ήδη μέσα από τα σύμβολα τα οποία εμπεριείχαν και τη συνείδησή του. Αρχικά επινοήθηκε από τον άνθρωπο να σημαδεύει πάνω σε ξύλινες επιφάνειες μια γραμμή και να ιχνογραφεί στους τοίχους των σπηλαίων, στα οστά, σε ψημένους πλίνθους κλπ. Αντίθετα, ο Homo Sapiens εκφράζεται με σύνθετα κανονιστικά και λειτουργικά σχήματα όπου εμπεριέχεται και η συνείδησή του, ως συνείδηση των κοινωνικών θεσμών, με ιστορική μνήμη και με πολιτισμό. Ο Homo Sapiens χρησιμοποίησε το λόγο, τη χρήση εργαλείων και της φωτιάς και ο παραπάνω συνδυασμός του έδωσε ισχυρή τεχνολογία που κανένα άλλο ζώο δεν κατείχε, για να γίνει κύριος του περιβάλλοντός του. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, ο προφορικός λόγος να εξελιχθεί σε δομημένες γλώσσες που αποτελούνται από λέξεις και γίνεται εφικτή, η μετάδοση ειδικών πληροφοριών και αφηρημένων εννοιών. Οι δομημένες αυτές γλώσσες γίνονται αποφασιστικοί παράγοντες για τους ανθρώπους στο κυνήγι (όταν οι άνθρωποι άρχιζαν να κυνηγούν μεγάλα ζώα χρειάζονταν να οργανώσουν μεγάλες ομάδες ανδρών για να περικυκλώσουν κοπάδια και να τα οδηγήσουν σε παγίδες ή σε γκρεμούς) και αργότερα στην κτηνοτροφία. Το πέρασμα από το καθαυτό κυνήγι στη συστηματική κτηνοτροφία και η συνύπαρξη των δυο αυτών μορφών επιδίωξης αποτελέσματος από τον άνθρωπο, βοηθά στη διαμόρφωση των ποιμενικών γενών και των φυλών που αντικαθιστούν τις ομάδες συμβίωσης της πρωτόγονης κοινότητας. Οι μορφές αυτές χαρακτηρίζονται από μια αυστηρή δομή και κανόνες συμπεριφοράς που αποτελούσαν προϋπόθεση για τη διατήρησή τους. Ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των γενών και των φυλών προκύπτει η παραπέρα ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Με την κτηνοτροφία αναπτύσσονται οι ανταλλαγές που στην αρχή γινόταν απευθείας, είδος με είδος, και σιγά σιγά μετατρέπεται σε ατομική ιδιοκτησία για να καταλήξουν να γίνονται με βάση κάποιο αγαθό, κοινό μέτρο των αξιών. Με την ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας ανάμεσα στα γένη και τη συνακόλουθη ανάπτυξη της παραγωγής αναπτύσσεται το εμπόριο. Η δυνατότητα για ανταλλαγές ήταν ένα επιπρόσθετο κίνητρο για την αύξηση του καταμερισμού εργασίας και της παραγωγής. Τα κοπάδια και τα χωράφια άρχισαν βαθμιαία να μετατρέπονται σε ατομική ιδιοκτησία και η εισαγωγή του χρήματος συνοδεύτηκε από τη λατρεία του. Η φυλετική οργάνωση στάθηκε ανίσχυρη μπροστά σε αυτό το ξέσπασμα του ατομισμού. Ένα μέρος από τα παλαιά ισότιμα μέλη έγιναν δούλοι και οι πόλεμοι θα ικανοποιούσαν τις ανάγκες για το νέο, το αποδοτικό μέσο παραγωγής, το δούλο. Έτσι ο πόλεμος για ληστεία και για αρπαγή δούλων έγινε «κανονική λειτουργία της λαϊκής ζωής». Η νέα κοινωνική πραγματικότητα είχε σα συνέπεια τη μεταλλαγή των στοιχείων της ιδεολογίας των γενεών και η κυριαρχία της αντίθεσης ανάμεσα στην αριστοκρατία του αίματος, τη φτωχολογιά (τα κατάλοιπα των γενών) και τους δούλους. Στα ερείπια του συστήματος των γενών οικοδομείται το κράτος που στα χέρια των ισχυρών γίνεται το όργανο της βίας που διευθύνει και τιμωρεί στο όνομα μιας απρόσωπης δικαιοσύνης. Η ανακάλυψη της γραφής στην παραπάνω σχέση αναφέρεται στο σύνολο των παραγόντων που επέτρεψαν από ένα σημείο και πέρα το ανθρώπινο απόθεμα σε εμπειρίες και γνώσεις να μεταδοθεί κωδικοποιημένα στις επόμενες γενιές, πέρα κι έξω από τους κινδύνους της προφορικής μετάδοσης. Η γραφή ακολούθησε και αυτή μια διαδικασία παράλληλης εξελικτικής ανέλιξης με τη συγκρότηση της ανθρώπινης κοινωνίας κι αποτέλεσε από ένα σημείο και μετά το βασικό της στήριγμα. Η γραφή ξεκινώντας από τις απλές μορφές ενός μηχανισμού επικοινωνίας ολοκληρώνεται στον ιστορικό χρόνο με βάση τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής. Τα διάφορα συστήματα γραφής αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν σε περιοχές με έντονη γεωργική και εμπορική δραστηριότητα. Η καθαυτό γραφή όμως διαμορφώνεται στην πρώιμη ταξική κοινωνία σε σύνδεση με το γεγονός ότι η οικονομική ζωή γίνεται περίπλοκη. Ως προς τις μορφές, η γραφή διακρίνεται σε δυο μεγάλες κατηγορίες: στην εικονογραφική και στην ιδεογραφική. Κάθε μια από τις δυο αυτές μορφές αντανακλά το επίπεδο επικοινωνίας των ανθρώπων και ταυτόχρονα σηματοδοτεί το πέρασμα στον πολιτισμό. Τα διάφορα στάδια εξέλιξης της γραφής, που κατά τον L.H.Morgan είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του σταδίου του πολιτισμού στο ταξινομητικό του σχήμα, δείχνουν σε μεγάλο βαθμό την παράλληλη πορεία της κοινωνικοπολιτιστικής εξέλιξης, στο μέτρο μάλιστα που η ύπαρξή της ή όχι, χρησιμοποιείται ως κριτήριο διαχωρισμού των κοινωνιών σε προεγγράμματες κοινωνίες και σε κοινωνίες που χρησιμοποιούν γραφή ή εγγράμματες κοινωνίες. Στη βάση της ανακάλυψης της γραφής ο Morgan , αλλά και πολλοί άλλοι από του πρώτους κοινωνικούς επιστήμονες διέκριναν μεταξύ των «αγρίων» και «πολιτισμένων λαών». Ακόμη και σήμερα όμως είναι συνηθισμένη η διάκριση μεταξύ «πρωτόγονων» και «πολιτισμένων κοινωνιών». Πιο συγκεκριμένα: Η εμφάνιση της εικονογραφικής (σημασιογραφικής) γραφής, ξεκίνησε γύρω στο 3.300 π.Χ. στην περιοχή της Κάτω Μεσοποταμίας, όπου ο άνθρωπος ξεκινά έναν κύκλο ανακαλύψεων με κέντρο τη γεωργία. Από εκεί, η γραφή εξαπλώθηκε στο Ελάμ στην Αίγυπτο και στην περιοχή των πολιτισμών του Ινδού, κέντρο των οποίων ήταν το γνωστό Κανταχάρ του σημερινού Αφγανιστάν. Παράλληλα και εντελώς ανεξάρτητα, επινοήθηκε στην Κίνα και στους πολιτισμούς της Μεσοαμερικής (Ίνκας, Μάγιας, Αζτέκοι) όπου έχουν βρεθεί από εκείνη την εποχή γραπτά μνημεία. Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, έχει επικρατήσει η άποψη πως η γραφή στη Μεσοποταμία προέκυψε από ένα αρχαϊκό λογιστικό σύστημα. Ο ενδιάμεσος πρόδρομος της σφηνοειδούς γραφής ήταν τα «κέρματα», μικρά πήλινα αντικείμενα που βοηθούσαν στην καταμέτρηση και στον υπολογισμό των αγαθών κατά την προϊστορική περίοδο στη Μέση Ανατολή. Η εικονογραφία συνετέλεσε στην αποτύπωση, κατά κάποιον τρόπο του περιεχομένου, όχι όμως και της μορφής του λόγου. Με την επανάληψη και την τυποποίηση των εικονογραμμάτων δημιουργήθηκε μια σταθερή σχέση μεταξύ ενός γραφικού συμβόλου και μιας συγκεκριμένης λέξης. Έτσι περνάμε στην ιδεογραφία. Το πέρασμα αυτό επιφέρει ένα τεράστιο πλεονέκτημα στον τρόπο επικοινωνίας των ανθρώπων που μιλούν διαφορετικές διαλέκτους και κατορθώνουν τώρα να συνεννοούνται με τα ιδεογράμματα, εφόσον αυτά εξακολουθούν να εκφράζουν το νόημα παρά τη μορφή των λέξεων. Το επόμενο στάδιο της εξέλιξης της γραφής είναι οι ιδεογραφικές, οι συλλαβικές και οι αλφαβητικές γραφές. Η αλφαβητική γραφή στηρίζεται στη λεγόμενη «αρχή της ακροφωνίας» (παράσταση όχι πια της λέξεως ή της συλλαβής αλλά του ήχου- φωνής που βρίσκεται στο άκρο). Από τη Φοινικική περιοχή, η χρήση της αλφαβητικής γραφής διαδίδεται στην Ανατολή για να φθάσει ως τις Ινδίες και από εκεί η αξία των γραφικών σημείων περνάει στη Μ. Ασία. Στις αρχές της πρώτης χιλιετίας πΧ., η αλφαβητική γραφή περνά απέναντι στην Ελλάδα και το τέλος των διαδοχικών εξελίξεων των γραφικών σημείων έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του ελληνικού αλφάβητου. Τα διάφορα συστήματα γραφής αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα όταν η ίδια η έννοια της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων έπαιρνε πιο σταθερά χαρακτηριστικά και αναπτύσσονταν οι κοινωνικές σχέσεις. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η διαμόρφωση του αγρότη, τα πολιτιστικά στοιχεία που τον συγκροτούν (μόνιμη εγκατάσταση σε έναν τόπο, συστηματική καλλιέργεια του εδάφους και αναπαραγωγή της γης) τον αντιδιαστέλλουν από το νομάδα. Η γέννηση του αγρότη κάπου στη Μεσοποταμία, ανάμεσα δηλαδή από τους δυο μεγάλους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, δεν είναι ιστορικά αδιαμφισβήτητη, αλλά με την εμφάνισή του συνδέεται και η γέννηση του πολιτισμού. Ο πολιτισμός συνδέθηκε άμεσα τόσο με την εργασία (τη συστηματική επιδίωξη οικονομικού πλεονάσματος) όσο και με την ανακάλυψη των πρώτων μέσων ελέγχου της εργασίας (χρησιμοποίηση των φυσικών δυνάμεων του ανθρώπου, χρήση βοδιού για την άροση, χρήση του πανιού στη ναυσιπλοΐα, καθυπόταξη του αλόγου για ιππασία). Την ίδια περίοδο, μαζί με τη γραφή εμφανίζεται και η μεταλλουργία, και η τέχνη γίνεται φορέας της γραφής και έκφραση της σκέψης. Συγχρόνως, στη θέση των μικρών οικιστικών μονάδων δημιουργούνται μικρές πόλεις, οι οποίες μεγαλώνουν συνεχώς, με αποτέλεσμα η εξέλιξη να καθορίζεται από τη συγκέντρωση πληθυσμού με οικονομική συμπεριφορά. Σ’ αυτές τις, νέας μορφής, ανθρώπινες κοινωνίες, εμφανίζονται δομές, όπως η συσσώρευση πλεονάσματος, η κοινωνική ιεράρχηση και η στρατιωτική ηγεμονία. Σε τούτο το πολιτισμικό πλαίσιο γεννιέται και η μορφή εκείνης της γραφής που προορίζεται να εξυπηρετήσει το νέο οικονομικό σύστημα, το κεφάλαιο, ιδιαίτερα από την αγροτική παραγωγή, που χρειάζεται όμως διαχείριση με συνείδηση οικονομικής και εμπορικής ανταλλαγής. Συγκροτείται ένας ολόκληρος λογιστικός μηχανισμός και η γραφειοκρατία που απαιτείται για να καταγραφούν τα τρόφιμα, τα υλικά, οι στρατιώτες οι δούλοι, τα ζώα κτλ.: «Η γραφή είναι μια κατάκτηση του πολιτισμού- γι’ αυτό δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία», τόνισε ο C. Levi- Strauss, «αλλά όταν βλέπουμε ποιες ήταν οι πρώτες χρήσεις της γραφής, φαίνεται πολύ καθαρά ότι ήταν οι χρήσεις της εξουσίας». Με το πέρασμα του ιστορικού χρόνου δημιουργήθηκε η ανάγκη για τη μετάδοση της τεχνικής της ανάγνωσης και της γραφής μέσα από ειδικά εκπαιδευτήρια και ειδικούς δασκάλους. Η μεταβίβαση της κωδικοποιημένης εμπειρίας στα νεότερα άτομα της ομάδας και η ανάπτυξη της ικανότητας για τη διαμόρφωση δεξιοτήτων και την αξιοποίησή της, δεν μπορούσε να επαφίεται αποκλειστικά στη συσσωρευμένη μνήμη και τις δεξιότητες των πιο ηλικιωμένων ατόμων της ομάδας, τους γέροντες. Δημιουργήθηκε η ανάγκη για την καθιέρωση επαγγελματιών του είδους, (που στην αρχή ήταν οι ίδιοι οι γέροντες), τους δασκάλους. Από την ώρα που στην κοινωνική ζωή δημιουργούνται οι υλικοί όροι που επιτρέπουν τη μετάβαση από την πρωτόγονη κοινοτική ζωή στην ταξική κοινωνία και τη σταθεροποίησή της, η μαθητεία σχολειοποιείται και μεταβάλλεται σε κοινωνικό καταμερισμό και κοινωνικό θεσμό. Το σύστημα της μαθητείας, που σιγά σιγά εδραιώνεται, συστηματοποιεί τους κανόνες γραφής που επέφερε η κοινωνική ανάγκη για τη μύηση του νέου ανθρώπου στα μυστικά της λειτουργίας της κοινωνικής ομάδας (επιβίωση, διατροφή, αναπαραγωγή). Συνοπτικά, οι αρχαίες ανατολικές κοινωνίες έχουν να παρουσιάσουν από το τέλος της τέταρτης χιλιετηρίδας π.Χ. αξιόλογη πολιτιστική παράδοση. Τα διάφορα συστήματα γραφής που αναπτύσσονται, αντανακλούν και είναι το μέσο της επικοινωνίας των μεγάλων αυτών πολιτισμών και προς το τέλος της δεύτερης χιλιετηρίδας, στηρίζουν τον Ασιατικό Τρόπο παραγωγής. Τα παραδείγματα είναι πολλά: Η εκπαίδευση των σκριβάνων στηριζόταν αρχικά στη στοιχειώδη διδασκαλία της γραφής και της ανάγνωσης. Το «βιβλίο των νεκρών» και οι Αιγυπτιακοί Πάπυροι, η Παλαιά Διαθήκη, το Ριγκ Βέδα στην Ινδική σκέψη, οι «Αποκαλύψεις» που έγιναν στο Βούδα, το «Τάο- Τε Κιγκ», το μοναδικό βιβλίο του Λάο- Τσε, τα εννιά κινέζικα βιβλία της κομφουκιανικής ηθικής (τα 5 Κιγκ και τα τέσσερα «Σε Τσου»), αποτελούν τα σημεία αναφοράς του ασιατικού τρόπου παραγωγής και ερμηνεύουν σε σημαντικό βαθμό την ιδιαιτερότητα των πολιτισμών, τις φάσεις ανόδου και στασιμότητας. Με βάση τα κύρια αυτά γραπτά κείμενα, μας επιτρέπεται σήμερα να γνωρίσουμε περισσότερο τη στενή σχέση μεταξύ των πολιτισμών της περιόδου εκείνης και κυρίως την αλληλεξάρτησή τους (ομοιότητες και διαφορές) με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που αποτελεί τη βάση και τις ρίζες του δυτικού πολιτισμού και της βιομηχανικής κοινωνίας των δύο τελευταίων αιώνων.