Ο αναλφαβητισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός μέσα από το έργο Ελλήνων κοινωνιολόγων, ιστορικών και παιδαγωγών: 1. ΒΑΣΙΛΗΣ ΦΙΛΙΑΣ

Πριν επιχειρήσουμε να παραθέσουμε τα κύρια σημεία της προβληματικής των Ελλήνων κοινωνιολόγων, ιστορικών και παιδαγωγών που ασχολήθηκαν ενδελεχώς με τα θέματα του αναλφαβητισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού, θα πρέπει να επισημάνουμε την διαφορετική αφετηρία καθενός για την προσέγγιση των παραπάνω θεμάτων. Θα μπορούσαμε δηλαδή να κατηγοριοποιήσουμε το έργο αυτό σε σχέση με τα θέματα που εξετάζουμε σε τρεις ευδιάκριτες κατηγορίες: Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται όσοι ερμηνεύουν τον αναλφαβητισμό και τον αποκλεισμό των φτωχών κι αγράμματων λαϊκών στρωμάτων από τα κοινωνικά και οικονομικά κτλ αγαθά. Αυτό επιχειρείται στο πεδίο της ερμηνείας των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών δομών, αναφορικά με τους παράγοντες που καθόρισαν τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους και στους οποίους οφείλονται μια σειρά ιδιομορφίες στην ανάπτυξη και στη συγκρότηση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται, όσοι ερμηνεύουν αυτοτελώς το ζήτημα του αναλφαβητισμού, την έκταση και τα χαρακτηριστικά του και επιχειρούν να το συσχετίσουν με βάση τη χωρική εμφάνισή του (πχ. απομακρυσμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου). Τέλος στην τρίτη κατηγορία θα μπορούσαν να ενταχθούν όσοι ασχολούνται αυτοτελώς με το ζήτημα του κοινωνικού αποκλεισμού κι ερμηνεύουν τον αναλφαβητισμό ως έναν από τους βασικούς παράγοντες που ευνοούν την αναπαραγωγή του κοινωνικού αποκλεισμού. Εξαιτίας, όμως, της παραδοχής του γεγονότος, ότι τα όρια ερμηνείας ενός κοινωνικού φαινομένου είναι δυσδιάκριτα σε σχέση με τον κυρίαρχο προσανατολισμό τους, δεν θα επιχειρήσουμε στα πλαίσια της παρούσης έρευνας να εντάξουμε το έργο του καθενός από αυτούς στις παραπάνω αυτοτελείς κατηγορίες. 1. Ο Β. Φίλιας τοποθετεί το πρόβλημα του αναλφαβητισμού και του αποκλεισμού των φτωχών λαϊκών στρωμάτων μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο ανάλυσης για το πρόβλημα της συσχέτισης και της αλληλεξάρτησης της κοινωνίας και της εξουσίας στην Ελλάδα, όπως διαμορφώθηκε σε μια μακρά ιστορική διαδρομή, που ξεκινάει απ’ τα χρόνια της τουρκοκρατίας και φτάνει ως τις ημέρες μας. Η προβληματική αυτή είναι κατατεθειμένη, κυρίως, στο σύγγραμμα με τίτλο, Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα (ΦΙΛΙΑΣ Β., Κοινωνία και Εξουσία στην Ελλάδα. Η Νόθα Αστικοποίηση, GUTENBERG, 1985) αλλά και σε άλλα έργα του και μελέτες. (Βλ. ΦΙΛΙΑΣ Β., ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΟΥ ΑΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ (1821-1940), στα ΔΟΚΙΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 1976, σελ. 66-79}. Σύμφωνα με το Β. Φίλια, ο ελληνικός εθνικός χώρος, από την αρχή της συγκρότησής του, εκφράζεται σαν αίτημα εθνικής, κοινωνικής και οικονομικής αποκατάστασης. Τα παροικιακά και τα μορφωμένα στρώματα του επαναστατικού χώρου δέχονται πιο έντονα τις επιδράσεις των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης κι όσο πλησιάζουμε στην Επανάσταση του 1821 διαμορφώνεται ένα στρώμα μορφωμένων ανθρώπων (φιλολόγων, δασκάλων, γιατρών, νομικών) που αναπτύσσονται ανεξάρτητα από τα δεδομένα της εκκλησιαστικής παράδοσης, αφού τα περιθώρια πνευματικής αυθυπαρξίας του κατώτερου κλήρου είναι περιορισμένα εξαιτίας του χαμηλότατου μορφωτικού επιπέδου των κατώτερων κληρικών. Έτσι, πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, η μορφωτική κατάσταση των κοινωνικών στρωμάτων που συνέθεταν την ελληνική κοινωνική δομή αποτελούνταν: α) από την πλειοψηφία του λαού, αναλφάβητοι και αγροτοποιμένες οι περισσότεροι που αποτελούσαν τα πλατιά λαϊκά στρώματα, β) από ένα υπολογίσιμο κομμάτι του πληθυσμού που ήταν μορφωμένο, τους εγγράμματους «καλαμαράδες» που υπηρετούσαν τους κοτζαμπάσηδες ως γραμματείς ή ως παρακοιμώμενοι των Τούρκων Πασάδων και γ)κοινωνικά στρώματα που αποτελούσαν τη νέα «ιντελιγκέτσια» που περιλάμβανε τόσο του φωτισμένους κληρικούς όσο και τα νέα αστικά στρώματα. Τα στρώματα αυτά αποτελούσαν κοινωνικές δυνάμεις που εξέφραζαν διαφορετικά συμφέροντα και ερμήνευαν με διαφορετικό τρόπο τη νέα ιστορική πραγματικότητα και διέφεραν ουσιαστικά από τις άλλες παραδοσιακές δυνάμεις (κοτζαμπάσηδες, μεγαλογαιοκτήμονες). Οι τελευταίες, δεν έβλεπαν με καλό μάτι την προοπτική της απελευθέρωσης, ανησυχώντας κυρίως για το ρόλο που θα καλούνταν να παίξουν τα αμόρφωτα στρώματα, ο απλός λαός, που αποτελούσε την πλειοψηφία του πληθυσμού, στο νέο περιβάλλον που θα ακολουθούσε την επανάσταση. Στην πραγματικότητα ανησυχούσαν για την προοπτική τής χειραφέτησης των λαϊκών στρωμάτων, που τόσα χρόνια είχαν καταφέρει να τα αποκλείσουν από τη διανομή του πλούτου που μοιράζονταν με τον Τούρκο κατακτητή. Ο Β. Φίλιας όμως προχωρά και σε μια συσχέτιση τού κατά πόσο ένας που είναι μορφωμένος («γραμματιζούμενος») αντιλαμβάνεται τις πραγματικές διαστάσεις ενός ιστορικού και κοινωνικού γεγονότος, σε σχέση με έναν «αμόρφωτο». «Το πλήθος εκείνων των εγγράμματων «καλαμαράδων» που υπηρετούν τους κοτζαμπάσηδες ως γραμματείς ή οι παρακοιμώμενοι του Αλή Πασά ασφαλώς δεν είχαν καταλάβει πολλά από τις εκρηκτικές διαδικασίες που συντελούνταν στην Ευρώπη. Αν κι ο ρόλος των ανθρώπων αυτών είναι στατικός, με την έννοια ότι πνευματικά απλώς εκφράζουν το παραδοσιακό οικοδόμημα που έχει διαμορφώσει η Ορθοδοξία, εν τούτοις δεν πρέπει να υποτιμάται η σημασία τους σαν φορέων, προαστικών και κατά βάθος αντιαστικών αντιλήψεων μέσα σε ένα βασικά αναλφάβητο πληθυσμό…Η έκβαση όμως ενός ανταγωνισμού, για την άσκηση πνευματικής επιρροής και καθοδήγησης στα πλατιά λαϊκά στρώματα εξαρτάται πάντοτε από ορισμένες αντικειμενικές δεδομένες συνθήκες δεκτικότητας του κοινωνικού σώματος, που προσδιορίζονται από το σημείο εξέλιξης, που βρίσκεται η κοινωνία στο σύνολό της». Μέσα στο περιβάλλον αυτό, τα παλαιά κυρίαρχα και ισχυρά κοινωνικά στρώματα, κατάφεραν να εξουδετερώσουν τις ντόπιες αντιστάσεις των μορφωμένων και υπό διαμόρφωση αστικών στρωμάτων με σκοπό να τα χρησιμοποιήσουν στην προσπάθεια για το συνειδητό αποκλεισμό των αμόρφωτων λαϊκών στρωμάτων από τα διαδραματιζόμενα. Ο συνασπισμός των γραμματιζούμενων, δηλαδή των κοτζαμπάσηδων, των Φαναριωτών και του ανώτερου κλήρου, απέκλειαν τις λαϊκές δυνάμεις συνολικά από το να διαδραματίσουν τον ρόλο που τους αναλογούσε και που οι αμέτρητες θυσίες τους στη διάρκεια της επανάστασης έδειξαν ότι μπορούν να τα καταφέρουν, να διώξουν τον κατακτητή και δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία: «Το ιστορικό παράδοξο της Ελληνικής Επανάστασης είναι ότι τα κατεστημένα συμφέροντα κατάφεραν να αποκλείσουν τη λαϊκή κυριαρχία, μέσω ακριβώς του πολυπόθητου «δημοκρατικού πολιτεύματος». Οι λόγοι, για τους οποίους μια γαιοκτητική ολιγαρχία, όπως ήταν η ελληνική, αποδέχτηκε μια αστική φιλελεύθερη διάρθρωση της πολιτείας και στην πορεία μάλιστα έγινε φανατικά «συνταγματική» είναι οι ακόλουθοι: Πρώτο: Καθησύχασε τον ένοπλο λαό, που τουλάχιστον στην πρώτη φάση της Επανάστασης ήταν πανίσχυρος και απέφυγε μια μοιραία γι’ αυτή δυναμική αναμέτρηση μαζί του. Δεύτερο: δημιούργησε έναν πολιτικό πόλο εξουσίας, που συσπείρωσε τις δυνάμεις της και το σπουδαιότερο αποτέλεσε αποφασιστικής σημασίας αντίβαρο κατά του «Στρατιωτικού», που ενσωμάτωνε τις επαναστατημένες λαϊκές δυνάμεις. Τρίτο: απόκλεισε το ενδεχόμενο της ανάληψης της εξουσίας από μια λαϊκοστρατιωτική επαναστατική επιτροπή. Τέταρτο: τοποθέτησε το στοιχείο της νομιμότητας έντεχνα έξω από τον επαναστατημένο λαό, σ’ ένα χώρο, ο οποίος ακριβώς επειδή λείπει συγκροτημένη αστική τάξη, επιτρέπει στις κατεστημένες κοινωνικές τάξεις να ελίσσονται άνετα και από θέση ισχύος. Πέμπτο: απόκτησε τη δυνατότητα εκπροσώπησης προς τα έξω, αποκλείοντας τη λαϊκοστρατιωτική ηγεσία από κάθε επίσημη επαφή με τις ξένες κυβερνήσεις, στοιχείο αποφασιστικής σημασίας για τις μετέπειτα εξελίξεις. Έκτο: μετάθεσε την περιοχή φιλοδοξιών των λαϊκών ηγετών από τη διεύθυνση του απελευθερωτικού αγώνα στο χώρο της «πολιτικής» και μ’ αυτό τον τρόπο διευκολύνθηκε η διάσπασή του…Ο συνασπισμός των κοτζαμπάσηδων, των Φαναριωτών, του ανώτερου κλήρου και των «γραμματιζούμενων» της εποχής, είναι πολύ δύσκολο να κατανικηθεί από τη στιγμή, που η έλλειψη αστικής καθοδήγησης επιτρέπει το πέρασμα από τα πρόσωπα των αντιπροσώπων και τη συγκρότηση των εθνικών συνελεύσεων κρίνεται πάντα σε βάρος των λαϊκών συμφερόντων, γιατί επιρροή, χρήμα και δύναμη διάβρωσης- παραδοσιακά όπλα της ολιγαρχίας- αποφασίζουν σε τοπικό και, τελικά, σε πανελλαδικό επίπεδο. Στη διαμάχη αυτή, όπου το πρόβλημα της διανομής των εθνικών γαιών, δηλαδή των κτημάτων, που ανήκουν προηγούμενα στους Τούρκους, δίνει μετά από την Β’ Εθνική Συνέλευση (Άστρος) άμεσο οικονομικό κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, απουσιάζει η αστική τάξη».