Μονογονεϊκές οικογένειες κ' αναλφαβητισμός 1 (Single parent families and Illiteracy)

Η ύπαρξη ενός αυξανόμενου αριθμού Μονογονεϊκών Οικογενειών (ΜΟΓ) στην Ελλάδα, έρχεται ως αποτέλεσμα της αλλαγής στη δομή της οικογένειας που παρατηρήθηκε, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του ’70, με κύρια χαρακτηριστικά την εξασθένηση του παραδοσιακού μοντέλου της ευρείας οικογένειας και τη δημιουργία της πυρηνικής, κυρίως, στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στην παραπάνω κατεύθυνση συνέτεινε η χειραφέτηση της γυναίκας που επέφερε η μαζική είσοδός της στην αγορά εργασίας, με αποτέλεσμα, να διαφοροποιηθεί ο παραδοσιακός ρόλος των δύο φύλων. Ως πλευρές σχετικές του θέματος θεωρούνται, ο αυξανόμενος αριθμός διαζυγίων που σπρώχνει τις γυναίκες στην αναζήτηση είτε του δεύτερου γάμου, ως προϋπόθεση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που επιφέρει η διάλυση του πρώτου, [Ο αυξανόμενος αριθμός διαζυγίων έρχεται και ως αποτέλεσμα της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων της Γυναίκας σε εθνικό και διεθνή επίπεδο και της ανάπτυξης του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα και διεθνώς. Οι Γυναίκες ευκολότερα σε σχέση με το παρελθόν παντρεύονται, χωρίζουν και δημιουργούν νέες οικογένειες ή μένουν σε κατάσταση ΜΟΓ. Όπως διατυπώθηκε σε τηλεοπτική εκπομπή για τις ΜΟΓ (Ν.Ε.Τ., «Οι Πρωταγωνιστές», 15-5-2002): «Εμείς οι Γυναίκες εύκολα παντρευόμαστε αλλά και εύκολα χωρίζουμε γιατί πλέον ξέρουμε τα δικαιώματά μας..…Ο ισχυρισμός που υποστηρίζεται από πολλούς, ότι η κοινωνία συντηρητικοποιείται και δεν ενσωματώνει τέτοιες «ανομίες», όπως να συνεχίσουμε να ζούμε με τα παιδιά μας, ως ανεξάρτητη οικογένεια, δε συμβαδίζει με τις κατακτήσεις της γυναίκας…Η κοινωνία και το κράτος αρνιέται να μας αναγνωρίζει ότι είμαστε οικογένεια. Εμείς λέμε: Δε θέλουμε αναγνώριση ότι είμαστε οικογένεια αλλά ειδική οικογένεια». ] είτε μέσα από νέες μορφές οικογενειακής συμβίωσης, όπως η παραμονή σε κατάσταση ΜΟΓ, σε περίπτωση που δεν υπάρχει ανεξάρτητη αιτία (πχ. θάνατος). [ Οι νέες μορφές συμβίωσης και οικογένειας οδηγούν σε διαφορετικές σχέσεις και ιεραρχήσεις στην οικογενειακή δομή σε σχέση με το παρελθόν: παιδιά που αποκτώνται χωρίς τέλεση γάμου των γονιών τους, παιδιά από διαφορετικές οικογένειες που συμβιώνουν σε νέα οικογένεια, νέα παιδιά που αποκτώνται κλπ. Οι οικογένειες αυτές, για τις οποίες ο αριθμός τους ολοένα κι αυξάνεται, βρίσκονται σε δυσαρμονία με το υπάρχον Οικογενειακό Δίκαιο και θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση τόσο των προβλημάτων που προκύπτουν σχετικά με ζητήματα κληρονομικών ρυθμίσεων και επικοινωνίας με τον προηγούμενο γονέα, όσο και κυρίως με τη λειτουργία της ίδιας της οικογένειας. Σε πολλές περιπτώσεις, χωρίς αυτό να μπορεί να τεκμηριωθεί με συγκεκριμένα στοιχεία, παρατηρούνται μορφές ΜΟΓ, που ενώ λειτουργούν στα πλαίσια της τυπικής οικογένειας, επιλέγουν, οι γονείς και ιδίως οι μητέρες, να μην τελέσουν γάμο και να δηλώνουν την κατάσταση αυτή για να ωφεληθούν από τις όποιες ευεργητικές διατάξεις προβλέπονται από την επιχορήγηση επιδομάτων ή άλλων ενισχύσεων ] Στο ερώτημα που τίθεται, ποιες οικογένειες ανήκουν στην κατηγορία των Μονογονεϊκών Οικογενειών, παρότι δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός περιγραφικός ορισμός, θα λέγαμε ότι εντάσσονται οι οικογένειες εκείνες που αποτελούνται από έναν και μόνο γονέα (που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι η μητέρα) και υπάρχει ένα τουλάχιστον παιδί που είναι μικρότερο των 18 ετών. Μια Μονογονεϊκή Οικογένεια, συνήθως επέρχεται έπειτα από το θάνατο του ενός γονέα ή ύστερα από διαζύγιο ή εγκατάλειψη. Συγκαταλέγονται επίσης και εκείνοι οι οικογενειακοί πυρήνες που δημιουργεί ένα και μόνο άτομο (συνήθως η Γυναίκα), όπως η απόκτηση παιδιού χωρίς γάμο, ή έπειτα από υιοθεσία ή αναδοχή ενός παιδιού ή με την ανάληψη της ευθύνης ανατροφής ενός παιδιού με το οποίο έχει δεσμούς αίματος (ανίψι, εγγόνι) και για το οποίο οι γονείς εκλείπουν (εξαιτίας θανάτου των γονιών ή ολικής αναπηρίας ή από εγκατάλειψη ή σοβαρών ψυχολογικών προβλημάτων). Στις ΜΟΓ συγκαταλέγονται, επίσης, οι οικογένειες με περιστασιακή ή ολική απουσία του ενός γονέα εξαιτίας της μετανάστευσης (κυρίως του πατέρα) ή της θητείας του συζύγου στο στρατό. Επιπλέον για τις Γυναίκες ισχύει το δικαίωμα να θεωρούνται ως ΜΟΓ όταν ο σύζυγος είναι ανίκανος για εργασία και δε διαθέτει εισόδημα. Για τους Άντρες, ως ΜΟΓ θεωρούνται όσοι έχουν υπό την επίβλεψή τους παιδί ή παιδιά μετά από υιοθεσία ή αναδοχή ή με αναπηρία, ανεξάρτητα από το όριο ηλικίας. Όμως η Μονογονεϊκή Οικογένεια είναι ταυτισμένη με τη Γυναίκα. [Ο Άντρας, εξαιτίας των δοσμένων κοινωνικών συνθηκών που ευνοούν τόσο την ανδρική απασχόληση όσο και τη σχετική κυριαρχία του ως φύλο, μπορεί να προσπερνά τα προβλήματα που αναδύονται με τη διάλυση του γάμου, ή των άλλων καταστάσεων που αναφέρθηκαν προηγούμενα, είτε με τη σύναψη νέου, είτε αυτοβούλως, αφού πολύ νωρίτερα σε σχέση με τη γυναίκα, έχει κατακτήσει την εργασιακή και οικονομική του ανεξαρτησία. Παρόλο το μεγάλο ποσοστό που κατέχουν οι ΜΟΓ στη χώρα μας, εντούτοις είναι πολύ χαμηλότερα σε σχέση με μερικές από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στις Σκανδιναβικές Χώρες φτάνουν το 45-55%, στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης (Γαλλία, Ην. Βασίλειο, Αυστρία) το 30%, ενώ στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου και σε Ολλανδία, Ιρλανδία, Λουξεμβούργο κυμαίνεται γύρω στο 10-15%. (βλ. όπ.π.) ] Με βάση τις έρευνες που έγιναν προς τα τέλη της δεκαετίας του ’90 στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο ποσοστό της κατηγορίας αυτής, το 40,5%, έχουν μείνει χήρες λόγω θανάτου κι ακολουθούν σε ποσοστό 29,8% οι ανύπαντρες, σε 26,9% οι χωρισμένες Γυναίκες, και σε ποσοστό 2,6%, αρχηγοί της οικογένειας είναι Γυναίκες παντρεμένες με σύζυγο ανίκανο προς εργασία. Επίσης, από τα στοιχεία της ΕΣΥΕ και της EUROSTAR, τα ποσοστά των ΜΟΓ νοικοκυριών στη χώρα μας υπολογίζονται περίπου στο 10% του συνόλου των οικογενειών. Δευτερογενή ανάλυση του Europanel έδειξε ότι τα παιδιά των οικογενειών αυτών στην πλειονότητά τους είναι κάτω των 16 ετών, τα δε μονογονεϊκά νοικοκυριά κατατάσσονται στις χαμηλότερες εισοδηματικές κλίμακες σε σχέση με τα άλλα. [Όσον αφορά τις πηγές εισοδημάτων των Γυναικών- ΜΟΓ, θα σημειώναμε ότι αυτές εξαρτώνται τόσο από την ειδική κατάσταση της οικογένειας ΜΟΓ όσο κι από το είδος της απασχόλησης. Τα δηλωθέντα εισοδήματα προέρχονται α) στις κατηγορίες «μόνες μητέρες» και «χήρες- μόνες μητέρες- αρχηγοί νοικοκυριών» από μισθούς- ημερομίσθια στο 40%, από συντάξεις στο 32%, με αυταπασχόληση 16% και από άλλες πηγές το υπόλοιπο ποσοστό. Στην κατηγορία «παντρεμένες, συμβιούσες μητέρες» παρουσιάζονται ορισμένες διαφοροποιήσεις: Ο μεγάλος όγκος των Γυναικών αυτών εργάζεται με μηνιαία αποζημίωση ή ημερομίσθιο (κοντά στο 50%) κι ακολουθεί σε μεγάλο ποσοστό η αυταπασχόληση (39%), ενώ πολύ μικρό μέρος κατέχουν οι συντάξεις. Οι «γυναίκες- αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών» είναι από τις πλέον ευάλωτες μορφές οικογένειας, αφού δεν έχουν επαρκή εισοδήματα από επιδόματα- αποταμιεύσεις- διατροφές. Σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες, τα εισοδήματα από επιδόματα βρίσκονται ως ποσοστό σε μονοψήφιο αριθμό και μόνο οι συντάξεις, οι οποίες προέρχονται από το θάνατο του συζύγου βρίσκονται σε σημαντικά ποσοστά (πάνω από το 30% στις δυο πρώτες κατηγορίες και κάτω από το 10% στις «συμβιούσες μητέρες». (Τα παραπάνω στοιχεία προέρχονται από RUSPINI E., LIVING ON POVERTY, MANHEIM MZES. 1998 και είναι δημοσιευμένα στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 4-4-2001). ] Στα πλαίσια της παρούσας έρευνας, πήραμε από τον ΟΑΕΔ Περιστερίου και από το Τμήμα Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων στοιχεία για τη ζήτηση εργασίας από την κατηγορία των ΜΟΓ. Με βάση τα στοιχεία αυτά καταβλήθηκε προσπάθεια να συσχετισθεί το εκπαιδευτικό επίπεδο αυτών των Γυναικών (και ειδικά η κατάσταση της υποεκπαίδευσης) με τη ζήτηση εργασίας στο συγκεκριμένο εργασιακό περιβάλλον του Δήμου Περιστερίου. [ Με βάση τα στοιχεία αυτά δεν έγινε κατορθωτό να συγκεκριμενοποιηθούν για τις Γυναίκες αυτές, σε ποιες από τις επιμέρους κατηγοριοποιήσεις εντάσσονται. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Συμβούλων Σ.Υ.Υ. το μεγαλύτερο μέρος από τις 144 γυναίκες είναι διαζευγμένες και ακολουθεί η χηρεία λόγω θανάτου του συζύγου. Καταγράφονται όμως και περιπτώσεις που γυναίκες έχουν παιδιά με σωματικές ή πνευματικές αναπηρίες, ή είναι άγαμες γυναίκες ή έχουν υιοθετημένα παιδιά. Εκτιμάται, επίσης, ότι σε έναν περιορισμένο αριθμό περιπτώσεων μπορεί να συντρέχουν περισσότερες από δυο περιπτώσεις, οξύνοντας έτσι τα βιοποριστικά κι άλλα προβλήματα αυτών των γυναικών. Για παράδειγμα έχουν καταγραφεί χήρες ή διαζευγμένες με παιδί που παρουσιάζει σοβαρά νοητικά προβλήματα, άγαμες γυναίκες με σοβαρό πρόβλημα υγείας και οι οποίες αναζητούν δουλειά γιατί τα χορηγηθέντα επιδόματα είναι ανεπαρκή.] Η κατηγορία των ΜΟΓ, που όπως σημειώσαμε, μονοπωλείται από τις γυναίκες, μας δίνει τη δυνατότητα να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα για τη θέση της στο συγκεκριμένο αστικό χώρο σε σχέση με το εκπαιδευτικό της επίπεδο, τα χαρακτηριστικά της γυναικείας απασχόλησης και το ρόλο της μέσα στην οικογένεια και ευρύτερα στην τοπική κοινωνία. Τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: ΠΙΝΑΚΑΣ 9: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΑΡΧΗΓΟΥΣ ΜΟΝΟΓΟΝΕΪΚΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2001 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2002 Μερικές τάξεις Δημοτικού Δημοτικό Μερικές τάξεις Γυμνασίου Γυμνάσιο Μερικές τάξεις Λυκείου Λύκειο ΤΕΙ ΣΥΝΟΛΟ Α. 1 ΗΛΙΚΙΑ 22 2 Μ.Ο. ΗΛ. 39 3 Μ.Ο. ΗΛ. 31 Γ. 1 ΕΤΏΝ 36 26 Μ.Ο. ΗΛ. 40 14 Μ.Ο. ΗΛ. 36 27 Μ.Ο. ΗΛ. 27 6 Μ.Ο. ΗΛ. 35 67 Μ.Ο. ΗΛ. 36 3 Μ.Ο. ΗΛ 33 144 Μ.Ο. ΗΛ 39 ΣΥΝ. 1 26 15 27 6 69 3 147 Πηγή ΟΑΕΔ Περιστερίου, Τμήμα Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων, αποδελτίωση και επεξεργασία στοιχείων Με βάση την εκπαιδευτική βαθμίδα που έχουν τελειώσει, στις λειτουργικά αναλφάβητες, δηλαδή όσες δεν έχουν τελειώσει την 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, εντάσσονται 41 από τις 144 γυναίκες (ποσοστό 28,5%). Οι απόφοιτες Γυμνασίου και μερικών τάξεων Γυμνασίου ανέρχονται σε 33 (ποσοστό 22,9%) κι ακολουθούν οι απόφοιτες Λυκείου που ανέρχονται σε 67 (ποσοστό 46,5%) και 3 των ΤΕΙ (2,1%). Αν τώρα γίνει αποδεκτή η συνήθης πρακτική από τον ΟΑΕΔ, να συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία των Υποεκπαιδευμένων μαζί με τους απόφοιτους του Δημοτικού και οι απόφοιτοι Γυμνασίου, ακριβώς γιατί δε διαφοροποιούνται επαρκώς τα εκπαιδευτικά τους προσόντα αναφορικά με τις εργασιακές ικανότητες που εκφράζουν αυτά, τότε το σύνολο των υποεκπαιδευμένων ανέρχεται στις 74 Γυναίκες (ποσοστό 51,4%) που αποτελούν την πιο μεγάλη κατηγορία των Γυναικών-ΜΟΓ σε σχέση με το εκπαιδευτικό τους επίπεδο. Έτσι, με βάση τα παραπάνω στοιχεία μπορούμε να κάνουμε ορισμένες επιπρόσθετες επισημάνσεις: α) Σε σχέση με εκπαιδευτικά προσόντα: Το χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο συνδέεται άμεσα με την εγκατάλειψη των σπουδών για τη σύναψη γάμου. Έτσι μπορούν να εξηγηθούν δυο επιπλέον στοιχεία: το πρώτο σχετίζεται με το μέσο όρο ηλικίας που ανέρχεται για όλες τις ηλικίες στα 35,2 χρόνια κατά μέσο όρο. Το δεύτερο σχετίζεται με το γεγονός ότι από τις ΜΟΓ εκλείπουν οι απόφοιτες των ΑΕΙ, ενώ οι απόφοιτες των ΤΕΙ είναι σε πολύ μικρό ποσοστό. Ασφαλώς στο Δήμο Περιστερίου ενυπάρχει κι ένας αριθμός ΜΟΓ που έχουν πανεπιστημιακή μόρφωση, αλλά το πιθανότερο είναι να μην εγγράφονται στο ταμείο ανεργίας του ΟΑΕΔ ή τουλάχιστον να μην ζητούν εργασία ως ΜΟΓ. Ως εξήγηση αυτής της υπόθεσης θεωρείται ότι οι Γυναίκες με ανώτατη μόρφωση έχουν περισσότερες ευκαιρίες να διευθετήσουν τα βιοποριστικά προβλήματα που δημιουργούνται από τη διάλυση ενός γάμου είτε λόγω διαζυγίου είτε λόγω χηρείας. Η εκπαιδευτική τους ωριμότητα τούς επιτρέπει να ανιχνεύουν το εργασιακό τοπίο μέσα από άλλα δίκτυα, ενώ εκτιμάται ότι μπορούν να διευθετούν καλύτερα τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διάλυση του γάμου (συναινετικό διαζύγιο). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα συμπληρωματικά στοιχεία που σχετίζονται με τα εκπαιδευτικά προσόντα. Ως τέτοια δηλώνονται τόσο η γνώση της ξένης γλώσσας (οι απόφοιτες Δημοτικού, συνήθως δηλώνουν ότι γνωρίζουν «λίγα αγγλικά», ενώ οι απόφοιτες Λυκείου, σε σημαντικό αριθμό, πιστοποιούν τους τίτλους αυτούς (συνήθως σε επίπεδο Lower) και δηλώνουν ότι κατέχουν δεξιότητες σε σχέση με τη γνώση στοιχείων χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών και γνώση γραφομηχανής. β)Σε σχέση με τα εργασιακά προσόντα: Τα εργασιακά και τα εκπαιδευτικά προσόντα αποτελούν τα κύρια στοιχεία που καταγράφονται στα ειδικά Ατομικά Φύλλα για τη συγκρότηση του εργασιακού προφίλ των ανέργων της κατηγορίας αυτής. Αναφορικά με τα εργασιακά προσόντα δηλώνονται ότι αποκτήθηκαν είτε ως προϋπηρεσία σε κάποιο εργασιακό χώρο είτε ως αποτέλεσμα φοίτησης σε ιδιωτικές σχολές. Οι δηλώσεις αυτές, όπως κατεγράφησαν στα έντυπα των εργασιακών συμβούλων, ταξινομούνται ως εξής: ΠΙΝΑΚΑΣ 10: ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ- ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΜΟΓ (ΓΥΝΑΙΚΕΣ) ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΤΕΙ ΣΥΝΟΛΟ Κοπτοραπτική 10 10 Καθαρίστριες 2 2 Φύλαξη βρεφών 3 4 7 Κομμωτική 6 3 9 Πωλήτριες 2 5 7 Γραμματεία- υπαλλήλων γραφείου- λογιστικά 2 18 1 21 Διακοσμητική 1 1 Επεξεργασία φιλμ 1 1 Νοσοκόμες 2 1 3 Τουριστικά 4 4 Ανειδίκευτες 6 9 15 Δε δήλωσαν 43 21 64 ΣΥΝΟΛΟ 74 67 3 144 ΠΗΓΗ: ΟΑΕΔ Περιστερίου, Ειδικά Φύλλα καταγραφής, επεξεργασία στοιχείων Με βάση την παραπάνω κατηγοριοποίηση γίνεται φανερό η αποεπαγγελματοποίηση αυτής της κοινωνικής ομάδας. Πιο συγκεκριμένα, από τις 144 Γυναίκες-ΜΟΓ δήλωσαν κάποια επαγγελματική δεξιότητα ή ασχολία μόνο 65, δηλαδή ποσοστό 45,1%. Οι ανειδίκευτες ανέρχονται σε 15 (ποσοστό 10,45%), ενώ όσες δε δήλωσαν εργασιακή εμπειρία ανέρχονται σε 64 και 44,4%. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθούν επιπρόσθετα τα εξής: α) Όσες Γυναίκες δήλωσαν εργασιακές ικανότητες, δε σημαίνει ότι πραγματικά έχουν εργαστεί σε σταθερή βάση. Κατά βάση δηλώνουν τις προτιμήσεις τους, από τις όποιες εργασιακές ικανότητες έχουν αποκτήσει στα πλαίσια της οικογένειας και της οικοτεχνίας (γαζωτική, βρεφοκομία κλπ.). β) Το σύνολο των ανειδίκευτων πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που πραγματικά δηλώνεται. 64 Γυναίκες- ΜΟΓ (43 από τις 74 του Δημοτικού -Γυμνασίου και 21 από τις 67 του Λυκείου) προτιμούν να μη δηλώσουν ανειδίκευτες γιατί ευελπιστούν ότι θα συνεκτιμηθούν ως εργασιακά προσόντα, οι πρόσθετες ικανότητες που κατέχουν σε ξένη γλώσσα, γραφομηχανή, υπολογιστές κλπ. Ειδικά για τις απόφοιτες Λυκείου, οι λυκειακές τους σπουδές, θεωρούνται από τις ίδιες τις Γυναίκες ότι επαρκούν για απασχόληση σε τομείς όπως «υπάλληλοι Γραφείου», «λογιστικά» κλπ. γ)Εκτιμάται από τις Συμβούλους Σ.Υ.Υ. ότι σε πολύ μεγάλο ποσοστό, οι «Γυναίκες – ΜΟΓ» δεν έχουν καμιά εργασιακή εμπειρία και κατά τη διάρκεια του γάμου εξαρτιόταν αποκλειστικά ή σε σημαντικό βαθμό από το εισόδημα του συζύγου. Όταν βρίσκονται πλέον σε κατάσταση ΜΟΓ, ψάχνουν απεγνωσμένα για εργασία κι ένα μέρος αυτών, πριν προσέλθει στον ΟΑΕΔ, απασχολείται ήδη με μερική απασχόληση, χωρίς ασφάλιση και κατοχύρωση κανενός δικαιώματος (συνήθως ως γαζώτριες σε μικροβιοτεχνίες ή στο σπίτι, καθαρίστριες, ψήστριες, μαγείρισσες, οικιακοί βοηθοί, βρεφοκόμοι κλπ).